नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण र महत्व

परिचय

नेपाल, सांस्कृतिक विविधता र समृद्ध ऐतिहासिक महत्वले भरिपूर्ण एक मुलुक, विश्वका सांस्कृतिक सम्पदाहरूको खजाना हो । यहाँको संस्कृति, कला, परम्परा र धार्मिक स्थलहरूले नेपाललाई विश्वमा एक अद्वितीय पहिचान प्रदान गरेका छन् । नेपालका सांस्कृतिक सम्पदाहरूले यहाँको बहुजातीय, बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक समाजको एकताको प्रतीकको रूपमा काम गर्छन् । यी सम्पदाहरूमा मन्दिर, दरबार, स्तूप, बिहार, परम्परागत नृत्य, संगीत, र अमूर्त सांस्कृतिक तत्वहरू समावेश छन् । युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा समावेश भएका काठमाडौं उपत्यकाका सात स्थलहरू, लुम्बिनी र चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जले नेपालको सांस्कृतिक र प्राकृतिक महत्वलाई झल्काउँछन् । नेपाल, विश्वमै सांस्कृतिक सम्पदाको समृद्ध खजाना भएको मुलुक, प्राचीन सभ्यता, धार्मिक विविधता र सांस्कृतिक बहुलताको अनुपम उदाहरण हो । यहाँको सांस्कृतिक सम्पदा केवल भौतिक सम्पत्ति मात्र नभई इतिहास, परम्परा, कला, विश्वास र जीवनशैलीको जीवन्त अभिव्यक्ति हो । पशुपतिनाथ, स्वयम्भूनाथ, लुम्बिनी, बौद्धनाथजस्ता विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत स्थलहरूदेखि गाउँगाउँमा रहेका मठमन्दिर, चैत्य, गुम्बा, समुदायका रीतिरिवाज र उत्सवहरूले नेपालको सांस्कृतिक पहिचानलाई जीवित राखेका छन् । यी सम्पदाहरूले नेपालको प्राचीन सभ्यताको गौरव, धार्मिक सहिष्णुता र सामाजिक एकताको सन्देश विश्वभर फैलाएका छन् । तर, यी अमूल्य सम्पदाहरूको संरक्षणमा प्राकृतिक प्रकोप, शहरीकरण, आधुनिकीकरण र मानवीय लापरबाहीजस्ता चुनौतीहरू खडा छन् । सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणले नेपालको ऐतिहासिक गौरवलाई जोगाउनुका साथै पर्यटन प्रबर्द्धन, आर्थिक समृद्धि र भावी पुस्तालाई सांस्कृतिक मूल्य हस्तान्तरण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यी सम्पदाहरूको महत्व केवल स्थानीय समुदायका लागि मात्र नभई विश्व समुदायका लागि पनि उत्तिकै छ, किनभने यिनीहरूले मानव सभ्यताको साझा इतिहास र विविधताको कथा बोकेका छन् । तसर्थ, यी सम्पदाहरूको संरक्षण र प्रबर्द्धन गर्नु नेपालको सांस्कृतिक पहिचान र विश्वमा आफ्नो स्थान कायम राख्ने आधार हो ।

नेपालको सांस्कृतिक सम्पदा विश्व सांस्कृतिक परिदृश्यमा एक अद्वितीय र अमूल्य रत्न हो । हिमाल, पहाड र तराईका विविध भौगोलिक क्षेत्रहरूमा फैलिएका मठमन्दिर, गुम्बा, चैत्य, पुरातात्विक स्थल, परम्परागत कला, हस्तकला, नृत्य, संगीत, चाडपर्व र रीतिरिवाजहरूले नेपालको सांस्कृतिक समृद्धिलाई झल्काउँछन् । काठमाडौं उपत्यकाका विश्व सम्पदा स्थलहरू, जस्तै पशुपतिनाथ मन्दिर, स्वयम्भूनाथ, बौद्धनाथ, हनुमानढोका दरबार क्षेत्र, पाटन र भक्तपुरका दरबार स्क्वायरहरू, साथै लुम्बिनी, जुन गौतम बुद्धको जन्मस्थल हो, यी सबैले नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाको गहिरो महत्वलाई उजागर गर्छन् । यी सम्पदाहरू केवल भौतिक संरचना मात्र होइनन्, तिनीहरूले नेपालको प्राचीन सभ्यता, धार्मिक सहिष्णुता, कला र संस्कृतिको सयौँ वर्ष पुरानो इतिहास बोकेका छन् । नेपालमा हिन्दू, बौद्ध, जैन, सिख, इस्लाम र स्थानीय आदिवासी समुदायका परम्पराहरूको मिश्रणले यहाँको सांस्कृतिक सम्पदालाई थप विविध र समृद्ध बनाएको छ । यी सम्पदाहरूले नेपालको पहिचानलाई विश्व मञ्चमा प्रस्तुत गर्नुका साथै पर्यटन उद्योगको विकास र आर्थिक समृद्धिमा पनि योगदान पुर्‍याएका छन् । तर, यी सम्पदाहरूको संरक्षणमा प्राकृतिक प्रकोप (जस्तै भूकम्प), शहरीकरण, प्रदूषण, अनियोजित विकास र मानवीय लापरबाहीजस्ता चुनौतीहरूले जोखिम बढाएका छन् । सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणले नेपालको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक गौरवलाई जीवित राख्नुका साथै भावी पुस्तालाई सांस्कृतिक मूल्य र पहिचान हस्तान्तरण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यो केवल नेपालीहरूको लागि मात्र नभई विश्व समुदायका लागि पनि साझा सम्पत्तिको रूपमा महत्वपूर्ण छ, किनभने यी सम्पदाहरूले मानव सभ्यताको इतिहास र विविधताको कथा बोकेका छन् ।

यो प्रतिवेदनले नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाको महत्व, संरक्षणका प्रयासहरू र तिनका चुनौतीहरूलाई विस्तृत रूपमा विश्लेषण गर्नेछ ।

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि प्राचीन सभ्यताको गहिरो र समृद्ध इतिहासमा आधारित छ, जुन हजारौं वर्ष पुरानो छ । नेपाल, हिमालयको काखमा अवस्थित प्राचीनकालदेखि नै सांस्कृतिक र धार्मिक केन्द्रको रूपमा रहेको छ । यहाँको सांस्कृतिक सम्पदा किराँत, लिच्छवि, मल्ल र शाहवंशीय कालसम्मको ऐतिहासिक विकासक्रमको परिणाम हो ।

प्राचीनकालमा किराँतहरूले नेपालमा आफ्नो शासन स्थापना गरे, जसको प्रभाव यहाँको स्थानीय परम्परा र धार्मिक अभ्यासमा देखिन्छ । पछि लिच्छविकाल (ई.स.) ४००–७५०० मा नेपालमा कला, वास्तुकला र धर्मको उल्लेखनीय विकास भयो । लिच्छवि राजाहरूले बनाएका मठमन्दिर र शिलालेखहरू, जस्तै चाँगुनारायण मन्दिर, नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाको प्रारम्भिक उदाहरण हुन् । यो कालमा हिन्दू र बौद्ध धर्मको समन्वयले सांस्कृतिक समृद्धिलाई थप बलियो बनायो ।

मध्यकालमा मल्ल वंश (इस) १२००–१७६८० को उदयसँगै नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाले सुनौलो युगको अनुभव गर्‍यो । काठमाडौं, पाटन र भक्तपुरका मल्ल राजाहरूले बनाएका दरबार, मन्दिर, गुम्बा र चैत्यहरूले नेपाली कला र वास्तुकलाको उत्कृष्ट नमुना प्रस्तुत गर। पशुपतिनाथ, स्वयम्भूनाथ, बौद्धनाथ, र काठमाडौं उपत्यकाका दरबार स्क्वायरहरू यो कालका महत्वपूर्ण सम्पदा हुन् । मल्लकालीन काठ र इँटाको बारीक नक्काशी, प्यागोडा शैलीको वास्तुकला र धार्मिक सहिष्णुताले नेपालको सांस्कृतिक पहिचानलाई विश्वमै चिनायो । यो कालमा नेवारी कला, हस्तकला, नृत्य, संगीत र चाडपर्वहरूले पनि विशेष स्थान पाए ।

लुम्बिनी, गौतम बुद्धको जन्मस्थल, प्राचीनकालदेखि नै बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको आस्था र सांस्कृतिक केन्द्रको रूपमा रहेको छ । अशोककालीन स्तम्भ र प्राचीन विहारहरूले लुम्बिनीको ऐतिहासिक महत्वलाई पुष्टि गर्छन् । यस्तै, नेपालका विभिन्न आदिवासी र स्थानीय समुदायका परम्पराहरूले पनि यहाँको सांस्कृतिक सम्पदालाई थप विविध बनाएका छन् ।

शाहवंशीय कालमा नेपालको एकीकरणसँगै सांस्कृतिक सम्पदालाई संरक्षण र प्रबर्द्धन गर्ने प्रयासहरू भए । यद्यपि, आधुनिक युगमा औपनिवेशिक प्रभाव र आधुनिकीकरणले केही सांस्कृतिक सम्पदाहरूलाई जोखिममा पारेकाे छ । सन् २०१५ को भूकम्पले काठमाडौं उपत्यकाका धेरै सम्पदा स्थलहरूमा क्षति पुर्‍यायो, जसले संरक्षणको आवश्यकतालाई थप उजागर गर्‍यो ।

नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि केवल भौतिक संरचनामा सीमित छैन, यो यहाँको धार्मिक सहिष्णुता, सामाजिक एकता र सांस्कृतिक विविधताको कथा हो । यी सम्पदाहरूले नेपालको गौरवशाली इतिहासलाई जीवित राख्दै विश्व समुदायलाई मानव सभ्यताको साझा सम्पत्तिको रूपमा प्रेरणा प्रदान गर्छन् ।

नेपालको सांस्कृतिक सम्पदा कयौं शताब्दीहरूको अन्तरालमा विकसित भएको छ । वैदिक काल, किराँतकाल, लिच्छवीकाल र मल्लकालले नेपालको सांस्कृतिक र कलात्मक विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएका छन् । लिच्छवीकाल (प्रथमदेखि आठौं शताब्दी) लाई नेपालको स्वर्णयुग मानिन्छ, जहाँ कला, वास्तुकला, र सामाजिक व्यवस्थापनमा अभूतपूर्व प्रगति भएको थियो । मल्लकालमा (९१३औं–१८औं शताब्दी) काठमाडौं, भक्तपुर र ललितपुरका दरबार स्क्वायरहरूले नेपालको वास्तुकलाको उत्कृष्ट नमूना प्रस्तुत गरे । यी कालहरूमा निर्मित मन्दिर, मूर्तिहरू, र धार्मिक स्थलहरूले नेपालको सांस्कृतिक सम्पदालाई विश्वमाझ चिनाएका छन् ।

नेपालको संस्कृति हिन्दु, बौद्ध, किराँत, र अन्य स्थानीय परम्पराहरूको समिश्रण हो । पशुपतिनाथ मन्दिर, स्वयम्भूनाथ स्तूप, लुम्बिनी र जनकपुरधाम जस्ता धार्मिक स्थलहरूले नेपालको धार्मिक सहिष्णुता र विविधताको प्रतीकको रूपमा काम गर्छन् । यी सम्पदाहरूले नेपालको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक गौरवलाई प्रतिबिम्बित गर्छन् ।

सांस्कृतिक सम्पदाका प्रकार

नेपालको सांस्कृतिक सम्पदा विविध र समृद्ध छ, जसलाई सामान्यतया दुई प्रमुख प्रकारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छः भौतिक सम्पदा र अभौतिक सम्पदा । यी दुवै प्रकारले नेपालको ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक पहिचानलाई झल्काउँछन् ।

१. भौतिक सम्पदा

भौतिक सम्पदाले ती ठोस संरचना र वस्तुहरूलाई जनाउँछ जुन मानव निर्मित वा प्राकृतिक रूपमा ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्वका हुन्छन् । यी सम्पदाहरू नेपालको प्राचीन सभ्यता, कला, वास्तुकला र धार्मिक विश्वासका प्रतीक हुन् । भौतिक सम्पदालाई निम्न उपप्रकारमा विभाजन गर्न सकिन्छः

पुरातात्विक र ऐतिहासिक स्थलहरूः

यी स्थलहरूमा प्राचीन मठमन्दिर, गुम्बा, चैत्य, दरबार र पुरातात्विक अवशेषहरू पर्छन् ।

उदाहरणः

काठमाडौँ उपत्यकाका विश्व सम्पदा स्थलहरू (पशुपतिनाथ, स्वयम्भूनाथ, बौद्धनाथ, हनुमानढोका, पाटन र भक्तपुर दरबार स्क्वायर) ।

लुम्बिनी (गौतम बुद्धको जन्मस्थल, अशोक स्तम्भ सहित) ।

चाँगुनारायण मन्दिर, तिलौराकोट र कपिलवस्तुका पुरातात्विक अवशेषहरू ।

(लामिछाने पशुपति बहुमुखी क्याम्पस चाबहिलका उपप्राध्यापक हुन् ।)