छठमा पित्तलका भाँडाले विस्थापित गर्दै बाँसे वर्तन

सप्तरी, १ कात्तिक - सप्तरीका मरिक (डोम) समुदायका लागि छठ पर्व केवल धार्मिक महत्वको विषय मात्र नभइ वर्षभरिको प्रमुख आयश्रोतसमेत हो । तर, पछिल्ला वर्षहरूमा छठ पर्वको व्यापकता बढ्दै जाँदा पनि परम्परागत बाँसे वर्तनको माग घट्दै गएको छ । यसको मुख्य कारण हो, बजारमा बढ्दो पित्तल र स्टिलका भाँडाको प्रयोग ।

डोम समुदाय परापूर्वकालदेखि नै छठमा प्रयोग हुने ढकिया, सुपा, डलिया, दउरालगायतका बाँसे वर्तन बनाउने कार्यमा संलग्न छन् । छठ नजिकिँदै गर्दा उनीहरू आफ्नो पुख्र्यौली पेशामा लागे पनि पहिले जस्तो व्यापारिक वातावरण नरहेको उनीहरूको गुनासो छ ।

स्थानीय हरि मरिक भन्छन्, ‘पहिले छठमा एक परिवारले दुई–तीन सय ढकिया बेच्थे । अहिले त्यस्तो स्थिति छैन । पित्तल र स्टिलले हामीलाई विस्थापित गर्दैछ ।’ उनका अनुसार विगतमा बाँसे वर्तनको माग यति धेरै हुन्थ्यो कि पूर्ति गर्न नसकिने अवस्था थियो । तर, अहिले व्यापार यति धेरै घटेको छ कि जीविकोपार्जन गर्नै मुस्किल भएको छ । 

इस समुदायका युवाहरू पनि यस्तै समस्याबाट गुज्रिरहेका छन् । पेशागत रूपमा बाँसे वर्तन बनाउँदै आएका युवा अरुज मरिक भन्छन्, ‘अब यो पेशाले दैनिकी चल्दैन । पहिले वर्षभरिको खर्च चल्थ्यो, अहिले दुई–तीन महिनाको पनि हुँदैन ।’ उनका अनुसार, अहिले यो पेशा केवल छठको सिजनमा केही दिनका लागि मात्र गर्ने बाध्यता भएको छ ।

बजारमा आधुनिक भाँडाका विकल्पहरू सहज रूपमा उपलब्ध हुनु, मूल्यमा प्रतिस्पर्धा गर्न नसक्नु, र आकर्षणको अभाव हुनु बाँसे वर्तनको माग घट्नुको प्रमुख कारणहरू हुन् । तर पनि डोम समुदाय अझै पनि आफ्नो परम्परागत सीप जोगाउँदै बाँसे वर्तन बनाउन तल्लीन छन् । यस पेशालाई दीर्घकालीन रूपमा जोगाउन भने चुनौती छ । 

मरिक समुदायका अनुसार सरकारी निकायबाट कुनै सहयोग वा प्रोत्साहन नपाइँदा उनीहरूको संस्कृति र सीप लोप हुने अवस्थामा पुगिसकेको छ । ‘सरकारले हस्तकला, सीप संरक्षण र सीमान्तकृत समुदायको जगेर्नाका लागि ठोस योजना ल्याउनुपर्छ,’ स्थानीय मरिकहरूको आग्रह छ ।

छठजस्ता पर्वसँग जोडिएको परम्परागत संस्कृतिको संरक्षण नगरे, केही वर्षमैं बाँसे वर्तन केवल ‘इतिहास’मा सीमित हुने खतरा देखिँदैछ । बजारमा आधुनिकताको लहरले परम्परा विस्थापित गर्दा त्यसको सबैभन्दा ठूलो मार यस्ता सीपमा आश्रित समुदायमा पर्न थालेको छ ।