ध्वनि प्रदूषणमा गम्भीर होऔं

मैले हालसालै मेरो एक साथीलाई भेटें । उनी श्रवणशक्तिमा कमजोर छन् । उनले मलाई के बताए भने जब उनी खाडी क्षेत्रको कारखानामा काम गर्दा, त्यहाँको मेसिनबाट आउने आवाजले उनको श्रवणशक्ति बिग्रियो ।

उनीसँगको संवादले के बुझायो भने ध्वनि प्रदूषण हाम्रो स्वास्थ्यका लागि हानिकारक छ भन्ने हामीले महसुस नै गर्न सकेका छैनौं । केही वर्ष पहिले, सवारीसाधनको हर्न कम गर्नुपर्छ भनिएको थियो । आपत्कालीन अवस्थामा बाहेक हर्न बजाउन निषेध गरिएको थियो । वन क्षेत्रमा हर्न बजाउँदा जनावरहरू डराउने हुँदा, केही ठाउँमा हर्न बजाउन निषेध गर्ने संकेत राखिएका छन् ।

स्वर्गीय गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री हुँदा काठमाडौं उपत्यकामा २० वर्ष पुराना सवारीसाधनको प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाउने कुरा उठेको थियो । पछिल्ला वर्षहरूमा शहरमा नयाँ सवारीसाधन भित्रिने क्रम घटेको छैन । सरकारले सवारीसाधन करबाट ठूलो रकम असुल गर्छ । सवारी संख्याको चापको कारण कहिलेकाहीं सडक यातायात व्यवस्था कठिन भएको छ ।

बिहान सबेरैदेखि राति अबेरसम्म राजधानीका सडकहरूमा सवारीसाधनको भीड हुन्छ । ट्राफिक जामका कारण पैदल यात्रीहरूलाई पनि आवत– जावत गर्न कठिनाइ हुन्छ । उपलब्ध सडकको अनुपातमा सवारीसाधनको संख्या धेरै छ, जसले गर्दा ट्राफिक व्यवस्थापन अस्तव्यस्त छ ।

आवश्यकताभन्दा पनि सोख र रमाइलोका लागि सवारी साधन प्रयोग गर्नु पनि सामान्य कुरा हुने गरेको छ । धनी र उच्च पदस्थ सरकारी अधिकारीहरूले कुनै पनि नयाँ मोडेलको उत्पादित सवारीसाधन आयात गरेर प्रयोग गर्ने प्रवृत्ति पनि देखिन्छ । कोभिड–१९ महामारीका कारण भएको लकडाउनको समयमा, अनावश्यक ट्राफिकमा प्रतिबन्ध लगाइएका कारण राजधानी केही समयको लागि कोलाहलमुक्त रह्यो ।

सडक किनारका रुखहरू हरियाली भएका थिए । विगतमा, विशेष कारणले गर्दा जोर–बिजोर बस यातायातलाई अनुमति दिइँदा पनि यसले ट्राफिक सञ्चालनलाई केही हदसम्म सहज बनाउने गरेको थियो । तर त्यो सधैं व्यावहारिक र दिगो समाधान थिएन । सवारीसाधनको ध्वनि नियन्त्रण गर्नु मात्र पर्याप्त छैन । अन्य प्रकारका ध्वनि प्रदूषणलाई पनि कम गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा सार्वजनिक चिन्ता बढ्दै गएको छ । 

अत्यधिक आवाजले कहिलेकाहीं बालबालिका र वृद्धवृद्धाको निद्रालाई असर गर्न सक्छ । ठूलो आवाज वा अचानक आउने चर्को ध्वनिले हामी तर्सन्छौ साथै हाम्रो श्रवणशक्तिलाई हानि पुर्‍याउन सक्छ ।

ध्वनि प्रदूषण भनेको मानिस र अन्य जीवित जीवहरूको स्वास्थ्य र जीवनशैलीमा नकारात्मक असर पार्छ । यातायात, निर्माण, उद्योग र लाउडस्पीकरहरू जस्ता विभिन्न क्षेत्रबाट उत्पन्न भएर मानिसको तनाव, श्रवणशक्तिमा क्षति र हृदय रोग लगायत विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ । ध्वनि प्रदूषणले कमजोर एकाग्रता र विचलन पार्न सक्दछ। धार्मिक र आध्यात्मिक दृष्टिकोणले पनि एकान्त र शान्तमय वातावरणको धेरै महत्त्व हुन्छ ।

काठमाडौं उपत्यका प्रहरी कार्यालय, रानीपोखरीले हालै सार्वजनिक गरेको घोषणाले छिमेकीहरूलाई ध्वनि, धुवाँ र प्रदूषणमुक्त बनाउन अभियान चलाउने कुरा सान्दर्भिक छ । यो जागरूकताको लागि उपयुक्त देखिन्छ । यो हामी सबैको परिवार र समाजको लागि शान्त वातावरण कायम राख्न र अनुशासित हुनको लागि सम्झाउने कुरा जस्तो देखिन्छ ।

तर, सोही सूचनामा ध्वनि प्रदूषण गर्ने व्यक्ति वा संस्थालाई सम्बन्धित निकायले ३ लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना गर्न सक्ने कुरा पनि उल्लेख छ । सूचनामा गेट खोल्दा, भान्सामा भाँडाकुँडा प्रयोग गर्दा, खोक्दा र शौचालय फ्लस गर्दा हुने आवाज नियन्त्रण गर्ने कुरा पनि उल्लेख गरिएको छ । यदि यस्ता अव्यावहारिक र झिनामसिना कुराहरूलाई सजाय दिने हो भने, यो लगभग असम्भव छ ।

कोटेश्वर, इमाडोल, बौद्ध आदि क्षेत्रमा रातमा हवाईजहाजको आगमन र प्रस्थानले निद्रा बिथोल्छ । दिनभरि सवारीसाधनको आवत–जावत हुन्छ र रातमा पनि धेरै रात्रिकालीन सेवाहरू हुन्छन् । त्यसको लागि के विकल्पहरू अपनाउन सकिन्छ ?

किन स्थानीय सरकारले छाडा कुकुरहरूको भुक्ने र जथाभावी फोहोर पार्ने समस्यालाई ध्यान दिँदैन ? हुन त, पशु अधिकारलाई पनि ध्यानमा राख्नुपर्ने हुन्छ साथै घरमा कुकुर पाल्नेहरूले पनि फोहर व्यवस्थापनमा त्यति ध्यान दिएको पाइँदैन । 

पर्याप्त सडक बत्तीको अभाव, सडकमा ट्राफिक संकेतहरूको अभाव, र संकेतहरू भए पनि, ती धमिला र बुझ्न गाह्रो छन्, र सडकको अवस्था मर्मत गर्न असफल हुनु लगभग सबै चालकहरूले सामना गर्ने समस्याहरू हुन् । 

एम्बुस नम्बर लगाउनुपर्ने भनेर जोड दिँदै गर्दा, यसको फाइदा र बेफाइदाका बारेमा कुनै जानकारी सर्वसाधारणलाई दिएको देखिँदैन । ट्राफिक प्रहरी क्यामेरा बोकेर ढुकेर बसेका हुन्छन्, र ट्राफिक सहजीकरणमा सक्रिय हुनुको सट्टा, हातमा टिकट लिएर आफ्नो फूर्ति देखाइरहेका हुन्छन् ।

सवारीसाधनहरूको प्रदूषण परीक्षण वार्षिकरूपमा गराउनुपर्ने आवश्यकता छ । ध्वनिस्तर मिटर प्रयोग गरेर ध्वनि स्तर मापन गर्न सकिन्छ । तर त्यो सर्वसाधारणको पहुँचबाहिर छ । यद्यपि, सवारी–साधनहरूमा प्रयोग हुने इन्धनको गुणस्तर परीक्षण न्यूनतम छ । 

पुराना र जीर्ण सवारी–साधनहरूलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने बारेमा कुनै अनुसन्धान भएको छैन । धुवाँ प्रदूषण पनि धेरै उच्च छ । केही पुराना यात्रुवाहक बस र मालवाहक सवारी–साधनहरूले कालो धुवाँ निकालेको देखिन्छ ।

सोच र व्यवहार परिवर्तन गर्न सके ध्वनि, धुवाँ कम गर्न सकिन्छ । पशुपति क्षेत्रमा नदी किनारामा दाउरा जलाएर भन्दा शव दाहसंस्कार भवनको प्रयोगमा जोड दिन सके, विद्युतीय सवारीसाधनको प्रयोग गरेर हालका इन्धन सवारीसाधन विस्तापित गर्न सके धुवाँ र ध्वनि कम गर्न सकिन्छ । 

निर्माण, उद्योग, कलकारखानाको व्यवस्थापनमा ध्यान पुर्‍याउने, घरमा ध्वनि, धुवाँ कम गर्न वैकल्पिक उपाय अपनाउने, सवारीसाधन तथा उपकरणहरूको मर्मत सम्भार नियमित गर्ने आदि गर्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि सजाय र जरिवानाको कुरा भन्दा सचेतनामूलक कार्यक्रम गर्न आवश्यक हुन्छ ।